Prawo budowlane w swoich przepisach nie zawiera definicji legalnej samowoli budowlanej. Dokonując analizy uregulowań zawartych w art. 48 ust. 1 prawa budowlanego, jako powstałe w ramach samowoli należy zakwalifikować obiekty bez wymaganego pozwolenia na budowę, bez zgłoszenia albo w przypadku wniesienia sprzeciwu co do zgłoszenia przez właściwy organ administracji architektoniczno-budowlanej. Tym samym organ nadzoru budowalnego posiada uprawnienie do wydania decyzji nakazującej rozbiórkę obiektu lub jego części w przypadku zapoczątkowania prac w sprzeczności z obowiązującymi przepisami prawa.

W sytuacji gdy dojdzie do prowadzenia prac budowlanych bez wymaganej decyzji, zgłoszenia albo pomimo wniesienia w stosunku do niego sprzeciwu, w pierwszej kolejności wydane zostaje przez organ nadzoru budowlanego postanowienie o wstrzymaniu budowy, z którego treści wynika uprawnienie inwestora, właściciela lub zarządcy obiektu do złożenia w terminie 30 dni wniosku legalizacyjnego. Dodatkowo w postanowieniu o wstrzymaniu budowy organ nadzoru budowlanego informuje o konieczności uiszczenia opłaty legalizacyjnej oraz o zasadach jej naliczania.

Brak terminowego wniesienia wniosku legalizacyjnego, cofnięcie uprzednio już złożonego wniosku, brak uiszczenia opłaty legalizacyjnej, kontynuowanie robót pomimo wydania postanowienia w przedmiocie wstrzymania budowy, brak przedłożenia w wyznaczonym terminie, dokumentów legalizacyjnych,  jak również niewykonanie w wyznaczonym terminie postanowienia o usunięciu nieprawidłowości zawartych w dokumentacji legalizacyjnej obligują organ nadzoru budowlanego do wydania decyzji o rozbiórce obiektu lub jego części, która staje się wykonalna z dniem jej ostateczności, czyli po wyczerpaniu trybu odwoławczego.

Zwłoka w przeprowadzeniu rozbiórki obiektu uprawnia organ nadzoru budowlanego do nałożenia na inwestora, właściciela lub zarządcę grzywny. Natomiast brak podjęcia jakichkolwiek działań zmierzających do rozbiórki obiektu pomimo nałożonych już sankcji uprawnia organ nadzoru budowlanego do zlecenia rozbiórki obiektu na koszt strony.

Liberalne tendencje w nowelizacjach przepisów prawa budowlanego zaskutkowały uchyleniem spośród przepisów karnych tej ustawy art. 90, który samowolę budowlaną klasyfikował, jako występek zagrożony grzywną, k arą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch. Pomimo tego zabiegu legislacyjnego ustawodawca w dalszym ciągu będzie miał narzędzia do walki z samowolą budowlaną w szczególności za pomocą nakazu rozbiórki obiektu.

W związku z powyższym aby uchronić się przed reperkusjami prowadzenia robót budowlanych w ramach samowoli każdorazowo konieczna będzie analiza przepisów prawa budowlanego pod kątem konieczności uzyskania decyzji o pozwoleniu na budowę lub dokonania zgłoszenia inwestycji.